«Այն աշխարհները, որոնք Մակեդոնացին կամ Բոնապարտը հրով ու սրով չեն գրավել, ես գրչով եմ գրավում»

ԼԵՎՈՆ ՋԱՎԱԽՅԱՆԻ «Վերնիսաժ» գիրքը ընթերցողին է հասնելու լրամշակված տարբերակով: Նոր գրքում տեղ է գտնելու ևս հինգ պատմվածք: Մեր զրույցի թեման «Վերնիսաժն» է: Հարցերը քաղված են գրքում տեղ գտած վիպակից, պատմվածքներից, հրապարակախոսական հոդվածներից:

«ԵՍ ՏԻՐԱՎՈՐ ԵՄ ՈՒ ԶՈՐԱՎՈՐ»

-«Հիմա եկել է կաթիլները հավաքելու ժամանակը, որպեսզի մի բաժակ ջրի պես չխմեմ կյանքս»: Թվում է` գտել եք երջանկության, կյանքը վայելելու գաղտնիքը, մեկ այլ գործում կարդում ենք. «Բայց ես ո՞նց կարող եմ երջանիկ լինել, եթե շուրջս դժգոհություն է ու թշվառություն: Ես ոսկու շուկայում արծաթ եմ վաճառում, որտեղ շուրջս բոլորն են ոսկի վաճառում: Այստեղ թշվառությունը ոսկեղենիկ է»:
-Երջանկությունը կյանքն է, կյանքն ապրելը վայելք է, կյանքը մանրամասն ապրելն առավել քան վայելք է: Իսկ ավելի երջանիկ լինելու համար հարկավոր է, որ քո շրջապատն էլ երջանիկ լինի, որ քո խմած ջրի մեջ մի պտղունց աղ կամ դառը դարչին չլցվի, որ հարամ չարվի մի կում ջուրը, որ մարդը խմում է: Մեր ղեկավարները նպատակադրված ալան-թալան են անում, ինչն արտահայտվում է կարմիր գծերով, արագաչափերով, կուտակային ֆոնդերով, շարունակվող սեփականաշնորհումներով: Դու մղկտալով 10 հազար դրամ ես կորցնում Վերնիսաժում, մեկ էլ իմանում ես, որ 47 միլիոն դոլարով հանք են վաճառել: Հանքը վաճառեցին, այսինքն, քո պետականության ոտքի տակի հողը վաճառեցին: Էս պետությունը մերն է, բայց պարզվում է, որ ուրիշինն է, ինչ-որ մեկի գրպանինն է: Այսպես որ գնա, գրպանաչափ հայրենիք ենք ունենալու:
-«Պոեզիան որբ է ու անտե՞ր»:
-Եթե ես նման բան եմ ասել, երևի նկատի եմ ունեցել, որ գրողն է որբ ու անտեր: Ամոթ է, որ երկիրը գրողին ու գրականությանը տիրություն չի անում: Բայց առավել վատ է, երբ ընթերցողն է անտարբերության մատնում գրողին: Ես իշխանությունների, գրողների միության կողմից գնահատված չեմ, բայց ընթերցողի կողմից ոչ որբ եմ, ոչ էլ անտեր: Երբ մարդիկ գալիս են Վերնիսաժ` իմ գրքերը գնելու, ինձ հետ խոսելու, շփվելու, ես տիրավոր եմ ու զորավոր:
-«Ազատագրում» ակնարկում ասում եք. «Ես դուրս եմ գալիս գրողների միությունից և դեպի կյանք եմ գնում»: Ի՞նչը փոխեց այդ «ազատագրումը»:
-Երբ ես գրողների միության անդամ էի, ակնկալիք ունեի, որ իմ գրքերը կտպագրվեն, մրցանակ կստանամ, ալմանախներում կընդգրկվեմ, ծաղկաձորյան հանգստի, վերաբերմունքի ակնկալիք ունեի: Հետո տեսա, որ ակնկալիքներս ի դերև են ելնում, ազատագրվեցի այդ ամեն ինչից: Եթե մի տեղ ես մտնում, առևտրի լեզվով ասած, առքուվաճառք է, պիտի տաս ու ստանաս: Ես գրականություն եմ տալիս, բայց ոչինչ չեմ ստանում, էլ ի՞նչ իմաստ ունի, «կոստյո՞ւմը (տոմսը) պիտի ինձ զարդարեր»: Ես այդ զարդարանքը տվեցի իրենց ու ազատագրված դուրս եկա այդ շենքից:
-«Գրողներ կան, որ իսկապես չեն մեռնում: Մտնում են իրենց գրքերի մեջ ու ապրում»: Ավելի շատ գրքերում եք ապրում, քան կյանքո՞ւմ, Վերնիսաժո՞ւմ, շփումների մե՞ջ:
-Ես ապրում եմ կյանքում, գրականությունն ինձ համար պարապ ժամանակի խաղալիք է, իմ կյանքի հավելվածը: Ես գրում եմ, որ ինձ լավ զգամ, իսկ իմ հիմնական վայելքը մի կում ջրի մեջ է` կյանքի մեջ:
-Պիտի հակադարձեմ Ձեզ, ասում էիք` «Ես ապրում եմ պատմվածքից պատմվածք»:
-Ամեն ճիշտ չէ, որ ճշմարտություն է, ճշմարտության հակառակն էլի ճշմարտություն է: Պատմվածքից պատմվածք ես ապրում եմ, որովհետև շատ նվիրում կա այդ գործերի մեջ: Ապրումը պետք է գրելու համար: Ես գրում եմ, երբ գրում եմ, գրում եմ նաև այն ժամանակ, երբ չեմ գրում:
-«Որ խեղճությունը կյանքի հետ մտավ, գրչի հետ էլ դուրս է գալու: Խեղճից ի՞նչ գրող»: Մեր գրողները խե՞ղճ են:
-Խե՛ղճ են: Ես այն գրականության կողմնակիցն եմ, որ Տոլստոյն է գրել: Եթե խեղճ ես, ավելի քան բարի ես, բայց խեղճի բարությունը ուժեղի բարությունը չէ: Եթե մարդ ապրելու փող չունի, հաց ու փող է մուրում, մեծապատիվ մուրացկան է դառնում, նրա գրականությունը պիտի բարդույթավորվի: Բարդույթավորված մարդու գրականությունը ի՞նչ պետք է լինի: Ես Տոլստոյի կողմնակիցն եմ, Գյոթեի, որ իշխան էին, ու նրանց գրականությունն էլ իշխանազուն էր:
-Ձեր գործերում տեղ են գտել նաև գրչընկերների հետ առկա տարաձայնությունները: Չե՞ք կարծում, որ թղթին տալով` մի տեսակ հավերժացնում եք այդ ամենը:
-Ես գրել եմ ոչ թե նրա համար, որ այդ մարդկանց կամ այդ տարաձայնությունները հավերժացնեմ կամ ոխս հանեմ ու վրեժ լուծեմ, ես այդ մարդկային հարաբերությունների մեջ գեղարվեստ եմ տեսել: Հենց այդ գեղարվեստական ընկալումը, արվեստն եմ որսացել ու հանձնել թղթին:
-«Ծնողներս կային, հարս ու մայրս ապրում էին իմ երազում: Միգուցե մենք էլ ապրում ենք ՈՒրիշի երազում: Միայն թե այդ ՈՒրիշը չարթնանա»: Դուք ո՞ւմ երազում եք ապրում:
-Այն ժամանակ, երբ գրել էի, ավելի պատրաստ էի պատասխանելու այդ հարցին, հիմա սառել է հրաբուխը, դժվար է անդրադառնալ: Բայց, կարծում եմ, մենք Աստծո երազում ենք ապրում, թեև իմ Աստվածն այն Աստվածը չէ, որ գրքերի մեջ է, այլ այն Աստվածը, որ գրքերից զատ կա` և՛ չինացունն է, և՛ արաբինը, և՛ ֆրանսիացունը, և՛ հայինը: Այսինքն, Աստված կա ոչ այնպես, ինչպես գրքերում է, այլ այնպես, ինչպես ինքը կա: Ես նրա երազում եմ ապրում:
-Լրացնեմ. «Ես ինչպես հարկն է Աստծուն չեմ հավատացել և ինչպես հարկն է եկեղեցի չեմ այցելել, բայց, ամեն անգամ եկեղեցի հասնելիս, խաչակնքում էի, ինչ խոսք, ավելի շատ իմ, քան Աստծո գոյություն համար»: Այնուամենայնիվ, հասկանալի չէ` Լևոն Ջավախյանը հավատո՞ւմ է Աստծուն, թե՞ չի հավատում:
-Լսեք, ես վախկոտ եմ, մարդիկ էլ հիմնականում վախից են հավատում, որ օրը թարս չգնա, կյանքը ճիշտ ընթանա: Այս ամենը պարարտ հող է կրոնի համար, բայց կրոնը ոչ թե Աստծով է ապրում, այլ ավելի շատ իր իշխանությամբ: Ես ընդվզում եմ դրա դեմ ինչ-որ տեղ, բայց նաև վախենում եմ: Որովհետև մարդն այնքան թույլ արարած է այս հսկա տիեզերքում, ո՞վ եմ ես, որ չվախենամ: Իմ գոյության համար դողում եմ ես, այնպես, ինչպես բոլորը: Չկա մարդ, որ այդ ներքին զգացողության առաջ լկտի լինի: Ինչ-որ տեղ վախ կա, այդ վախը հավատ է ծնում, հավատը` Աստծուն:

«ԴԱ ԱՅՆ ՊՏՂՈՒՆՑ ԴԱՌՆՈՒԹՅՈՒՆՆ Է, ՈՐ ԽԱՌՆՎՈՒՄ Է ՔՈ ՄԻ ԲԱԺԱԿ ԸՄՊԵԼԻՔ ՋՐԻ ՄԵՋ»

-«Գնացեք Նար-Դոս` դագաղագործների փողոց, և հարցրեք` ի՞նչ է երջանկությունը, և նրանք ձեզ կասեն, թե ինչքան երջանկություն են տարել»: Կյանքը երջանկություն է: Իսկ ո՞ւր մնաց մահվան, հավերժության թեման, որին այնքան հաճախ են անդրադառնում գրողները:
-Երկիրն իր առանցքի շուրջը պտտվում է, ինչպես որ մենք` կյանքի շուրջը: ՈՒզում եմ մարդիկ ոչ թե հենց այնպես ապրեն, այլ զգան ինչ է երջանկությունը, գուցե այդ դեպքում հանցանքներ ու զանցանքներ չլինեն: Ես ինչ չափով փառաբանում եմ կյանքը, նույն չափով ասում եմ` ինչքա՜ն հետաքրքիր է, որ կա մահը: Եթե մահը չլինի, լկտիությունն ինչքա՜ն շատ կլինի, ալան-թալանչիները ավելի ոգևորված կլինեն: Զսպող բան կա մահվան մեջ, մահն է, որ գեղեցկացնում է կյանքը: Մահանալիս մարդն ակամա հիշում է` ում է վատություն արել, ում հետ է վիճել, ու մեկ հարց է առաջ գալիս` ինչի՞, ախր ինչի՞:
-Ձեր «Վերնիսաժ» վիպակում այսպիսի երկխոսություն կա.

«-Խի դու գրելո՞վ ես ապրում:
-Բա որ մեռնեմ, քեզ թվում ա` ինչո՞վ եմ ապրելու:
-Հիմա դու ապրելո՞ւ մասին ես մտածում, թե՞ մեռնելու»:
Հիմա Դուք ապրելո՞ւ մասին եք մտածում, թե՞ մեռնելու:
-Ես ամեն օր մտածում եմ մահվան մասին, ընդվզում եմ, բայց չեմ վախենում մահից, դա ավելի է կարևորում կյանքը:
-«Մինչ այդ կարծում էի` ապրելու համար ապրելն էլ բավական է; Բայց հիմա պարզվում է, որ ապրելու համար փող է պետք»: Այս բանաձևին համակերպվե՞լ եք:
-Յուրաքանչուր մարդ իր կյանքի նշաձողն ինքն է դնում: Անփող կյանքը, այնուամենայնիվ, այն կյանքը չէ, որ մարդն ապրի: Դա այն պտղունց դառնությունն է, որ խառնվում է քո մի բաժակ ըմպելիք ջրի մեջ: Ավելի լավ է, որ չափավոր ապրես, հղփացած չապրես, բայց հնարավորինս կարողանաս հասնել նրան, ինչին կոչված ես: Ես նախարար չեմ, պաշտոնյա չեմ, հացն ու ջուրը վաստակում եմ առօրյա առևտրով, ինչպես Մնձուրին հաց էր վաճառում, կամ ուրիշ գրող հաշվապահությամբ է զբաղվում: Բայց այն պալատները, այն աշխարհները, որոնք Մակեդոնացին կամ Բոնապարտը հրով ու սրով չեն գրավել, ես գրչով գրավում եմ: Եվ ինչ-որ տեղ այս չափավոր կյանքի մեջ ինձ թագավոր եմ զգում:
-«Պղտոր հորձանուտն ինձ ափ հանեց Վերնիսաժում: Բայց երկնքի տակ կյանքն ինձ համար միանգամայն հայտնություն էր: Այնտեղ էին քաղցածները, գործազուրկները, զրկվածները, հոգնածները, բեռնավորվածները, նեղյալներն ու լքյալները: Փրկությունը յուրաքանչյուրիս մեջ էր: Հայրենիք ու Աստված մեզ իսպառ մոռացել էին: Փող...փող...փող...»: Պարոն Ջավախյան, հետխորհրդային անցումային տարիներից առայսօր մի՞թե ոչինչ չի փոխվել:
-Կյանքն էլ է փոխվում, մենք էլ ենք փոխվում, բայց կան բաներ, որ չեն փոխվում. իշխանություններն ապրում են ալան-թալանի համար, ժողովուրդն էլ` իր գոյությունը պահպանելու: Եղբորս հարցրի` մեր Ալավերդու ժողովուրդը ո՞նց է ապրում, ու նա մի դաժան խոսք ասաց. «Դե, ո՞նց ասեմ, սովին, աղքատությանը հարմարված ժողովուրդ են»: Չէի ուզի, որ մեր ժողովուրդը հարմարվեր իր թշվառությանը: Կուզեի պայթյուն տեսնել, որ բոլոր տեսակի ձորերն ու հորերը հօդս ցնդեին ու ազատ կյանքը վայելելու հնարավորություն ստեղծվեր: Յուրաքանչյուր գրական գործ, որքան էլ հանճարեղ լինի, ինչ-որ շրջանակի մեջ գոյություն ունի: Կյանքն էլ ինչ-որ տեղ օրենքի զսպվածության շրջանակների մեջ պետք է լինի, հասկանում եմ, բայց մեր շրջանակները շատ են ճնշող, նեղող, խեղճացնող: ՈՒզում եմ պայթյուն լինի, նոր շրջանակ գծվի, որն ավելի կգեղեցկացնի կյանքը, ոչ թե կճնշի այն: Ինձ միշտ հետաքրքրում է` այս ի՞նչ աճպարարություն է, այսքան ճնշումից հետո էս ո՞նց են ապրում, մեկ էլ հետաքրքրում է` բա էդ վերևները վախ ու սարսափ չունե՞ն, այդքան թալա՞ն կլինի, որ անում են, չե՞ն մտածում` ո՞նց է ժողովուրդն ապրում։ Պայթյուն կլինի, չէ՞:

«ԹՇՎԱՌ ՄԱՐԴԸ ՉԻ ԿԱՐՈՂ ԼԻՆԵԼ ԱԶԱՏ ՈՒ ԱՆԿԱԽ»

-«Ազատ խոսքը քարը քարի վրա չթողեց: Փլատակներից նոր Հայաստան ծնվեց` ազատ ու անկախ: Նոր երկրում ես միանգամայն հին էի ու անպիտան»: Տպավորություն է, որ ազատ, անկախ Հայաստանի դեմ է մեր կռիվը: Մի՞թե բոլորիս երազած երկիրը ազատ ու անկախ Հայաստանը չէր:
-Հայնեն ասում է` Գերմանիա, ո՞վ է քո ճշմարիտ որդին, ու ինքն էլ պատասխանում է` նա, ով համարձակ թքում է քո դեմքին: Ազատությունը եկավ, անկախությունը եկավ, բայց դրա հետ նաև թշվառությունը եկավ, իսկ դա կապում է մարդու ձեռքն ու ոտքը: Թշվառ մարդը չի կարող լինել ազատ ու անկախ:
-«Տեսնենք, որ իշխանության գան, էն ժամանակ է՞լ են ասելու, թե ճշմարիտ մտավորականը ընդդիմադիր պիտի լինի»: Դուք ընդդիմադիր չե՞ք:
-Առողջ վտառները միշտ հոսանքին հակառակ են լողում, այդ առումով դու քո լողը տալիս ես: ՈՒղղակի մտավորականը չպետք է մականունավորների հացից օգտվի կամ գրողների միության գրոշներից: Նա պիտի ապրի իր կյանքով, իր խոսքը ասի, ու թող ոչ ոք էլ իսկական մտավորականին իր տեղը ցույց չտա: Նրա տեղն իր գրվածքների, իր նկարների, երաժշտության ու քանդակների մեջ է:
-Ինչպես նշում եք, Նոբելյան մրցանակներն անգամ շատ դեպքերում շնորհվում են քաղաքական դրդապատճառներով: Ի՞նչ կասեք քաղաքականության ու գրականության կապի մասին:
-Մրցանակը, այո՛, քաղաքականացված է: Տոլստոյը Նոբելյան մրցանակ չստացավ, բայց այնպիսի մարդիկ են ստանում, որ կարդում ես ու զարմանում, թե ինչու ստացան: Ես իմ օրինակով ասեմ` լավ գործեր շատ ունեմ, բայց ինչո՞ւ է «Քիրվան» այդքան շահարկվում: Յոթ տարի առաջ եմ գրել, բայց հիմա էլ սրճարաններում վրաս են հարձակվում, թե հայրենադավ գործ ես գրել: Ես դա գրել եմ ոչ թե որ անուն հանեմ, սկանդալ լինի կամ Թումանյանի նման խաղաղություն քարոզեմ, պարզապես ինձ հուզել է այդ թեման, գրականություն եմ տեսել, դրա համար էլ գրել եմ:
-Դուք նշում եք, որ հին հռոմեական արենայում, կրկեսում, թատրոնում, կինոյում, գրքերում կռիվների, վայրագությունների պատճառը հանդիսություններում չէ, այլ հանդիսատեսի մեջ: Դուք խոսում եք մարդկանց վայրագության ծարավի մասին, իսկ ինքներդ ասում եք, որ անգամ երազում մարդ չեք սպանում: Գուցե բարության ու սիրո ծարա՞վ ունեն մարդիկ:
-Այդպես գրելով, ես ինձ չեմ առանձնացնում: Մեր գրողներից մեկին հարցրի` ինչո՞ւ է քո գործերում այդքան շատ էքստրիմը, ասաց` չեմ պատկերացնում մեկին, որ գոնե երազում մարդ չսպանի: Երևի ճիշտ է ասում, բարբարոսական շրջանից եկած բնազդներն ապրում են մարդու մեջ: Մեր նպատակն ի՞նչ է, որ եթե կան մարդկանց մեջ այդ բնազդները, մոռացվեն, բթացվեն, ուղի բացենք, որ մարդն իր մտավոր, հոգևոր աշխարհով մարդ մնա:

«ԻՄ ՍԵՐՆ ԱՇԽԱՐՀԻ ՉԱՓ Է»

-«Քո հասցեով սերն է եկել»: Գրողները շատ են խոսում սիրո մասին: Դուք` հազվադեպ:
-Մի առավոտ կինս ասաց` Լևոն, դու չես կարող լավ գրող լինել, ուրիշ գրողները սերեր են ունենում, ապրում են դրանով, այրվում են, ինչքան քեզ գիտեմ, նման սերեր չունես, ո՞նց ես առանց սիրո գրականությունդ յոլա տանում: ՈՒ եզրահանգեց, որ չեմ կարող մեծ գրող լինել, որովհետև մեծ սեր չունեմ: Իսկ ես ասում եմ` այն սերը, որ իմ մեջ է, դա ամենամեծն է, ես սիրում եմ կյանքը, և իմ սերն աշխարհի չափ է: Սերն է պտուղ տալիս, ատելությունը, չկամությունը, նախանձն անպտղաբեր են: Ես սիրահարված եմ կյանքին, իհարկե, եղել են մեծ սիրո մեջ փոքրիկ էպիզոդներ, դրանք էլ որոշ առկայծումներով իմ պատմվածքներում երևան են եկել:
-Ճշմարիտ գրականության Ձեր ընկալումը:
-Ժամանակին ես լուսավորության նախարարության տեսուչ էի, գնացել էի Գավառ` ստուգումների, որը, ինչպես միշտ, ավարտվեց քեֆ-ուրախությամբ: Մի տարիքով մարդ պարում էր, և դա շրջադարձային էր ինձ համար` արվեստի ընկալման առումով: Մինչ այդ կարծում էի` պարը ճկուն շարժում է, վարպետություն, բայց այդ մարդն այնպես էր պարում, որ զգացի` պարը լոկ երաժշտության ընկալում է: Նույնը` գրականությունը: Շատ գրողներ տարվում են աճպարարությամբ, ծեքծեքում են բառաֆոնդով, իրենց ռեբուսագրութամբ, ոճավորումով: Դա երբեք էլ ճշմարիտ ճանապարհը չէ գրականության: Իսկական գրականությունը կյանքի զգացողությունն է, լեզուն լոկ միջոց է ասելիքը տեղ հասցնելու, իսկ շատերը «երթևեկության միջոցը» դարձնում են «լիմուզին», և ընթերցողը ոչ թե ասելիքն է տեսնում, այլ տյունինգ արած «լիմուզինը»: Կարևորը ասելիքդ բանավոր խոսքի վճիտությանն ու պարզությանը հասցնելն է: Բանավոր խոսքում մարդիկ ճիշտ են արտահայտվում, թղթի առաջ կարկամում են: Ես կուզենայի գրողն իր լեզուն բանավոր խոսքի կենդանությանն ու ճշգրտությանը հասցներ:

Զրույցը`
Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԻ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ